Δημοσιεύουμε το κείμενο που ετοίμασε και διάβασε ο Venanzio Postiglione, αναπληρωτής διευθυντής της Corriere della Sera, για το Fuoricinema Festival που πραγματοποιήθηκε τις τελευταίες ημέρες στο Μιλάνο, στη Biblioteca degli Alberi.
Μια εικόνα που αποτελεί κομμάτι της ιστορίας της Μίλαν. Της Ιταλίας λοιπόν. ΚΑΙ μια φωτογραφία από το 1968, τραβηγμένη από τον Uliano Lucas: μπροστά από τον κεντρικό σταθμό. Στο βάθος ο ουρανοξύστης Pirelli του Gio Ponti, ο καθρέφτης της οικονομικής έκρηξηςκαι σε πρώτο πλάνο ο μετανάστης από τον Νότο μας με τη χάρτινη βαλίτσα και το υπερβολικά μεγάλο παλτό. Ο ουρανοξύστης των ονείρων και των ονείρων του μετανάστη. Δύο κόσμοι που θα μπορούσαν να συγκρουστούν και να καταστρέψουν ο ένας τον άλλον, χωρίς ποτέ να καταλάβουν ο ένας τον άλλον, σε μια δίνη θυμού, όπως φαντάστηκε ο Luciano Bianciardi στη «Vita agra», ή (με κόπο) να ενσωματωθούν και να προχωρήσουν. Φτιάξτε το. Πώς έγινε. Όπως έγινε στο Μιλάνο.
Πέρασαν 56 χρόνια, η Pirellone απέχει μόλις λίγα μέτρα: δεν είναι η ψηλότερη όπως τότε, αλλά παραμένει ένα θαύμα. Παντού γύρω μας οι νέοι ουρανοξύστες και αυτό το πάρκο, η Βιβλιοθήκη των Δέντρων, με τη μοναδικότητά της: είναι πάντα ανοιχτό, χωρίς φράχτες και χωρίς ώρες λειτουργίας. Ο αληθινός διπολισμός δεν είναι πολιτικός αλλά είναι πάντα πολιτιστικός: είναι κλείσιμο/ανοιχτότητα. Το ρήγμα της εποχής μας και ίσως όλων των εποχών. Ο φόβος, η κινητή γέφυρα που είναι μέσα μας. Ή εμπιστοσύνη, η επιθυμία να προχωρήσουμε και να προσπαθήσουμε, με όλους τους κινδύνους που εμπεριέχονται.
Χρειάζεται να ειπωθεί; Το Μιλάνο είναι «άνοιγμα» ή δεν είναι πια τίποτα. Το Μιλάνο «κλειστό» στον κόσμο θα εξαφανιζόταν, σαν στη μαγεία ενός παραμυθιού. Πόσο ζυγίζουν ένα εκατομμύριο και 300 χιλιάδες κάτοικοι στην εποχή των μεγαλουπόλεων; Λίγο, πολύ λίγο. Πόσο ζυγίζει μια πόλη που εφευρίσκει το μέλλον με ντιζάιν, μόδα, οκτώ πανεπιστήμια και 220 χιλιάδες φοιτητές; Πολύ, πάρα πολύ. Πόσο σημασία θα έχει το Μιλάνο αν μέσα σε λίγα χρόνια μεταμορφωθεί σε πόλη «για πλούσιους μιας συγκεκριμένης ηλικίας» γιατί αποδεικνύεται πολύ ακριβό, γιατί γίνεται αποκλειστικό, μια μητρόπολη Netflix, με «premium» περιεχόμενο; Λίγο, πολύ λίγο. Και πόση σημασία θα έχει το Μιλάνο αν, αντί αυτού, ξαναρχίσει το νήμα της πόλης χωρίς αποκλεισμούς, της πόλης των ευκαιριών, της πόλης όπου πολλοί και όχι μόνο λίγοι αισθάνονται καλά, της πόλης που υποδέχεται τα καλύτερα κορίτσια και αγόρια στην Ιταλία; Πολύ, πάρα πολύ. Βρισκόμαστε στο περίφημο σημείο καμπής. Αυτό που θέλουμε (και μπορούμε) να γίνουμε.
Η ανάσα του Μιλάνου έρχεται από μακριά. Από μια περίοδο που κυμαίνεται από τη δεκαετία του 1860 έως τη δεκαετία του 1880. Μη φοβάσαι. Το 1863 ήρθε στο φως το Πολυτεχνείο. Το 1865 ο Ferdinando και ο Luigi Bocconi άνοιξαν το πρώτο κατάστημα που πουλούσε έτοιμα ρούχα. Η Corriere della Sera γεννήθηκε το 1876, ανακοινώνοντας «γεγονότα και σαφήνεια» και αλλάζοντας την ιστορία των εκδόσεων. Την ίδια χρονιά εγκαινιάστηκε το τραμ με άλογα, ένα δρομολόγιο Μιλάνο-Μόντσα, με συρόμενες ράγες. Επίσης το 1876, τι τρελή χρονιά, ο μηχανικός Giuseppe Colombo άνοιξε το πρώτο εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας στην Ευρώπη, στη via Santa Radegonda, πίσω από τον Duomo. Το 1877 ο Enrico Forlanini, στους κήπους της Porta Venezia, έφτιαξε ένα παράξενο μηχάνημα με δύο έλικες να πετάει. Και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, για χαιρετισμούς, ο δήμαρχος του Μιλάνου μιλά με τον δήμαρχο Gallarate και Varese, το πρώτο τηλεφώνημα στην Ιταλία. Όλα είναι έτοιμα για την εκδήλωση που σηματοδοτεί την έναρξη της βιομηχανικής εποχής: η Έκθεση του 1881. Με 7.000 εκθέτες από όλη τη χώρα, ένα εκατομμύριο επισκέπτες, μάρκες που παρουσιάζονται στον κόσμο: Pirelli, Ansaldo, Branca, Campari, Cinzano, ακόμη και το Melegatti pandoro. Καινοτομία.
Εκείνη τη χρονιά, εκείνη την εποχή, είναι η δεύτερη γέννηση του Μιλάνου: η καρδιά της ομίχλης που αγάπησε ο Stendhal για τα κανάλια και τους κήπους του γίνεται ο τόπος του μέλλοντος. Αυτό ή τίποτα: ακριβώς. Ο αιώνας τελειώνει με τη διάσημη φράση του Gaetano Salvemini, 1899: «Ό,τι σκέφτεται σήμερα το Μιλάνο, αύριο θα σκεφτεί η Ιταλία». Και έτσι το «The City That Goes Up» του Umberto Boccioni, 1910, εμφανίζεται ως η ποιητική αναπαράσταση ενός γενετικού κώδικα, ενός είδους μητροπολιτικού μανιφέστου. Ο πίνακας εκτίθεται στο Moma, στη Νέα Υόρκη, στο ίδιο μουσείο που φιλοξενεί τα πολύτιμα κομμάτια του ιταλικού ντιζάιν και της δημιουργικότητας, δεν μπορεί να είναι τυχαίο. Ποια πόλη θα ήταν ικανή να ξαναχτίσει τη Σκάλα σε ένα χρόνο, δώδεκα μήνες; «Η πόλη είναι νεκρή, είναι νεκρή», έγραψε ο Salvatore Quasimodo, μετά τις βόμβες και τα δάκρυα. Μόνο που ένας σοσιαλιστής δήμαρχος, ο Αντόνιο Γκρέπι, σκαρφαλώνει στα ερείπια, ζητά «κόπο και καρδιά», υπόσχεται «ψωμί και μουσική». Στις 11 Μαΐου 1946 ο Τοσκανίνι άνοιξε ξανά τη Σκάλα, υπήρχε πλήθος που έκλαιγε και κρατιόταν χέρι χέρι.
Το Μιλάνο είναι το εργοστάσιο των εργοστασίων εδώ και 40 χρόνια. Η έκρηξη και ο αγώνας. Πλούτος και δύσκολη, μερικές φορές απελπισμένη ενσωμάτωση. Ο Λουκίνο Βισκόντι το λέει καλύτερα από όλα, «Ο Ρόκο και τα αδέρφια του», 1960, σε λίγα λεπτά αρχικής σειράς που αξίζουν περισσότερο από μια πραγματεία κοινωνιολογίας. Η άφιξη της οικογένειας Λουκανιανών στον Κεντρικό Σταθμό, γιγαντιαία, γεμάτη κόσμο, την οποία η Άννα Μαρία Ορτέζε όρισε ως «η θάλασσα του Μιλάνου», και πάνω απ’ όλα η φωνασμένη, παιδική έκπληξη στο τραμ που διασχίζει την πόλη τη νύχτα και περνά μπροστά από την Αλεμάγια. «Κοίτα αυτά τα παράθυρα! Τι φως! Μοιάζει σαν μέρα!». Θαύματα του κινηματογράφου. Η πινακίδα Alemagna, που αγαπούσε τόσο πολύ η μητέρα μου Άννα, δεν υπάρχει πια: αλλά το Μιλάνο είναι ακόμα εκεί, στο σύρμα, ταξιδεύει με το παλιό τραμ Carrelli 1928, αιωρούμενο ανάμεσα στην ικανοποίηση αυτών που το έφτιαξαν και στο θαύμα (φοβάται) του όσοι κινδυνεύουν να μην τα καταφέρουν, ισορροπημένος ανάμεσα στον ουρανοξύστη εδώ στην Porta Nuova όπου μένουν οι ποδοσφαιριστές και το κρεβάτι με 700 ευρώ για τον εκτός έδρας φοιτητή που δεν ξέρει πώς να συντηρηθεί.
Μόνο μια πόλη που επανεφευρίσκει τον εαυτό της, κάθε φορά, και αναπνέει, κάθε φορά, θα μπορούσε να περάσει αλώβητη από το κλείσιμο των βιομηχανιών στη γέννηση του τριτογενούς τομέα. Υπάρχουν μητροπόλεις κατεστραμμένες για πολύ λιγότερο. Το Πανεπιστήμιο Bicocca όπου βρισκόταν το εργοστάσιο Pirelli δίνει την ιδέα μιας αλλαγής εποχής: όταν ο κοινωνιολόγος Guido Martinotti μου μίλησε για αυτό, πριν από περισσότερα από 30 χρόνια, έμοιαζε περισσότερο σαν τρελός παρά με οραματιστή. Ωστόσο, οι αλλαγές είναι γρήγορες. Η πόλη που έγινε γνωστή ως «Μιλάνο για να πιεις» το 1985 βρέθηκε στην Τανγκεντόπολη το 1992: είναι δυνατόν; Όλοι ευτυχισμένοι επτά χρόνια νωρίτερα και σχεδόν όλοι εξορίστηκαν επτά χρόνια αργότερα; Μετά ήρθε η ανάκαμψη, όπως πάντα. Οι επιτυχίες του Made in Italy, το σχέδιο που μας φέρνει εδώ τον μισό κόσμο, λ«Η Expo 2015 ως η καθιέρωση της ανοιχτής, δυναμικής, γρήγορης, διεθνούς πόλης. Μια Expo, για άλλη μια φορά, σηματοδότησε το οριακό σημείο και τη νέα αρχή.
Και τώρα; Τώρα; Πώς είναι το Μιλάνο; Ας πούμε ότι δεν έχει χάσει την εμπιστοσύνη του, αλλά λίγη ασφάλεια. Εδώ: νιώθει «ανασφαλής», για να βρει μια περίληψη. Ανασφαλής με μια διαφορετική και ακόμη υψηλότερη έννοια. Όχι επειδή φοβάται το έγκλημα και θέλει να μείνει σπίτι, αλλά επειδή δεν βλέπει τους στόχους, δεν βλέπει τα επόμενα χρόνια. Δεν είναι η ανασφάλεια στο δρόμο, η καθημερινότητα, είναι η ανασφάλεια του μέλλοντος. Είναι η ισορροπία μεταξύ της εικόνας της αστραφτερής πόλης, που πρέπει να διατηρηθεί, και της φιλοδοξίας, ή μάλλον της αναγκαιότητας, της περιεκτικής πόλης, που πρέπει να ανακαλυφθεί εκ νέου και να διορθωθεί. Δύσκολος; Δύσκολο, φυσικά.
Αλλά το να μιλάμε για ασφάλεια με προφανή και προβλέψιμο τρόπο γίνεται εμμονικό, ακόμη και παραπλανητικό. Έχει αλλάξει η αντίληψη; Ναι είναι αφόρητα τα εγκλήματα του δρόμου; Βέβαιος. Πρέπει να το δουλέψουμε και να έχουμε περισσότερους πράκτορες; Πολύ αληθινό. Αλλά όταν ο Giorgio Scerbanenco έγραψε «Οι Μιλανέζοι σκοτώνουν τα Σάββατα», το 1969, γίνονταν περισσότεροι από εκατό δολοφονίες το χρόνοο υπόκοσμος κυριαρχούσε και ερχόταν και η τρομοκρατία. Το 1999 έγιναν περισσότερα από 30 εγκλήματα στην πόλη και εννέα σε εννέα ημέρες. Πέρυσι οκτώ. Φέτος… ένα. Ακόμα πάρα πολλά, αλλά μόνο ένα. Οι μισές ιταλικές αστυνομικές ιστορίες διαδραματίζονται στο Μιλάνο, αλλά χρειάζεται ολοένα και περισσότερη φαντασία. Και μετά, και επαναλαμβάνω τον εαυτό μου, η ανασφάλεια δεν συνδέεται με την ασφάλεια: είναι μια δυσφορία της αναστολής. Μια κρίση ανάπτυξης: είμαι αρκετά καλά, αλλά θα ήθελα και θα μπορούσα να είμαι καλύτερα.
Η ανάσα της Μίλαν αλλάζει. Που σήμερα περισσότερο από ποτέ σημαίνει οικολογία, ψηφιακό, πολιτισμό, καινοτομία, σημαίνει ο πλούτος και το πάθος 180 χιλιάδων εθελοντών, 180 χιλιάδων, το σημάδι ότι η κοινωνική συνοχή είναι δυνατή, είναι ήδη ανάμεσά μας. Όταν ο Καλβίνος έγραφε τα «Αμερικάνικα Μαθήματα» φανταζόταν έναν κόσμο που καθοδηγείται από δύο θεότητες, το Vulcan, την τεχνογνωσία, δηλαδή τον κόπο και τη δημιουργία, και τον Ερμή, την επικοινωνία και την ταχύτητα, με φτερά στα πόδια του. Κάτω από το σημάδι της ελαφρότητας, λέει ο Καλβίνο. Ορίστε. Μια ελαφριά πόλη: το πραγματικό δυνατό σημείο, δεδομένου ότι η κοινωνία μεταμορφώνεται κάθε χρόνο, κάθε μήνα. Μια πόλη που την ξεχνάει αλλά στην πραγματικότητα ξέρει να πετάει, όπως στην τελευταία σκηνή του «Miracle in Milan», που επινόησαν οι Zavattini και De Sica. Μια σκηνή τόσο λαμπρή και συγκινητική που ενέπνευσε την ιδέα των παιδιών με ιπτάμενα ποδήλατα στο «ET», μια αρκετά γνωστή ταινία του Στίβεν Σπίλμπεργκ.
Ελαφρύ, όπως πρότεινε ο Καλβίνο, και φιλόξενο, όπως είναι στο DNA του και όπως εν μέρει δεν είναι πια. Το πρώτο βήμα; Αν ήταν στο χέρι μου, Θα έδινα σώμα σε φαντάσματα. Και σήμερα τα φαντάσματα είναι οι πανεπιστημιακοί, που είναι πόλη μέσα σε πόλη, τόσο μεγάλη όσο η Μπρέσια. Θα προσπαθούσα να καταλάβω πώς βλέπουν το Μιλάνο σήμερα και αύριο, τι γνώμη έχουν για τα πάρκα και τα λεωφορεία, είμαι σίγουρος ότι θα μας έδιναν μερικές καλές ιδέες. Θα ακούσετε όταν λένε ότι είναι «πολύ ακριβό», χωρίς να απαντήσετε ότι το Λονδίνο και το Παρίσι και η Νέα Υόρκη είναι έτσι, γιατί είναι εδώ και θέλουν να ζήσουν εδώ, όχι στο Λονδίνο ή στο Παρίσι ή στη Νέα Υόρκη. «Το Μίλαν είναι πάντα μια καλή παραμονή για αυτό που μπορεί να συμβεί», είπε ο Ερμάννο Όλμι. Αλλά αν οι τιμές των κατοικιών είναι αδύνατες και ο μηχανισμός μπλόκαρε, δεν θα βρίσκουμε πια αυτούς που έρχονται να σπουδάσουν ή ακόμα και αυτούς που έρχονται να διδάξουν, να οδηγήσουν τραμ και να περιθάλψουν τους αρρώστους. «Ο καρπός δεν είναι εγγυημένος και δεν είναι άμεσος, αλλά αν δεν σπείρεις είναι σίγουρο ότι δεν θα υπάρξει συγκομιδή»: η όμορφη φράση προέρχεται από τον Cardinal Martini. Χρειαζόμαστε σπορείς: ειδικά σήμερα και ειδικά εδώ. Να πείσουν τους νέους να έρθουν και να πείσουν τους μεγαλύτερους να μείνουν, μετά από μια ζωή στην πόλη που αγαπούν. Όταν η Alda Merini ρωτήθηκε πού ήθελε να περάσει τα τελευταία της χρόνια, απάντησε: «Είναι υπέροχο να επιστρέφεις στο Μιλάνο το βράδυ. Θα μπορούσε κανείς να το αφήσει για πάντα για να πάει στον παράδεισο. Αλλά ίσως θα ήθελα και το σπίτι μου από εκεί».
Η δύναμη του Fuoricinema είναι ότι ζει στο Μιλάνο, για το Μιλάνο, σε συμβίωση με το Μιλάνο. Η ομορφιά είναι ότι εδώ μπορείς να αναπνεύσεις την «ποικιλία» και την «διαφορετικότητα», που είναι η ψυχή της πόλης και επίσης απέχουν πολύ από τον έπαινο της «κανονικότητας» που μας προσφέρει ένας στρατηγός που έχει γίνει πολύ διάσημος. Χιλιετίες πολιτισμού να φιλοδοξούν να είναι κανονικοί: η ζωή είναι παράξενη.
Ο κινηματογράφος είναι φτιαγμένος από όνειρα και «οι πόλεις, όπως τα όνειρα, είναι χτισμένες από επιθυμίες και φόβους», για να αναφέρω ξανά τον Καλβίνο. Την 1η Νοεμβρίου 1964 εγκαινιάστηκε η γραμμή 1 του μετρό. Και η Corriere, την προηγούμενη μέρα, ζήτησε ένα κομμάτι από τον Dino Buzzati, τι καλές στιγμές. Το αποτέλεσμα ήταν μια εκπληκτική ιστορία, όπου χάνεται το όριο μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας. Με ένα προφητικό, συναισθηματικό τέλος: «Νέο παραμύθι του Μιλάνου, το πολυπόθητο ταξίδι θα ξεκινήσει». Πέρασαν ακριβώς 60 χρόνια, τώρα το μετρό μας πηγαίνει στο Λινάτε, είμαστε συνεχώς σε κίνηση και ψάχνουμε τη γραμμή του τερματισμού μας.
Καλό ταξίδι, Μιλάνο!
